TÜRK HALK MÜZİĞİ
DERLEMELER
(Kayıtlar-Yöresel Çalışmalar-Alan Araştırmaları)
Sungu Okan
Avrupa’da 19. yüzyılın ilk yarısında başlayan yerel müzik araştırmaları çeşitli fikri hareketlerin etkisiyle ortaya çıkmıştı. Bunların başında da milliyetçilik, sanayileşme, aydınlanma gibi sosyal ve siyasal olaylar geliyordu. Osmanlı İmparatorluğu'nun bünyesinde yaşayan halkta ise böylesi bir sosyal hareket o dönemlerde gözlenmemektedir. İmparatorluğun 20. yüzyılın başlarına kadar bünyesinde yer alan zengin halk kültürü bazı batılı tacirler, sefirler, devlet görevlileri ve seyyahların veya ülke içinde bulunan bazı kişilerin dikkatini çekmiş, bilimsel olamayan bazı çalışmalar da bu kesimler tarafından yapılmıştır.
20.yüzyıla gelindiğinde ise Osmanlı ülkesinde de milliyetçi hareketlerin yavaş yavaş ortaya çıktığını, yeni kimlik arayışı içindeki halkın kendi kültürünü öğrenmek ve araştırmak ihtiyacının doğduğunu görmekteyiz. Burada Rum, Ermeni,Musevi gibi toplulukların kendi gayretleriyle yapmaya başladıkları müzik araştırmalarının yanında, Türk halk kültürüne ve dolayısıyla Türk halk müziğine de bir ilginin oluştuğunu söyleyebiliriz. Dönemin aydınları tarafından Türk folkloruna karşı duyulan ilgi bir süre sonra yerini ciddi araştırmalara bırakacak ve Türk halk müziğine ilişkin geniş bir arşiv oluşturulacaktır. Ziya Gökalp, Fuad Köprülü, Rıza Tevfik Bölükbaşı gibi aydınların halk kültürüne ve halk müziğine duyarlı olmayı bir milli dava olarak göstermeleri, halk müziği araştırmaları için en önemli motivasyon olmuştur. Halk ruhunu tanıyan yeni Türk gençliği milli kimliğine de daha sıkı sarılacaktır. Bu görüşün ve dönemin sosyal ihtiyaçlarının kaçınılmaz sonucu olarak halk müziği çalışmalarına başlanır. Genç Türkiye cumhuriyetinin kurucuları, Osmanlı imparatorluğu’nun tam aksi olarak, halk müziğinin ne denli önemli bir kültür öğesi olduğunu çok erken fark etmişler ve bu alandaki çalışmalara hemen başlamışlardır. Biz bu makalede resmi derleme çalışmalarının kronolojik bir listesi vereceğiz. Özel derlemeler ise diğer makalelerle sunulacaktır.. Günümüzde de halk müziğine ilgi duyan şahısların çok sayıda derleme yaptığı bilinmektedir. Bu türden özel derlemeleri de buraya almak imkanına sahip değiliz; zira özel derlemelerin sayısı 10 000 ezgiyi geçmiş durumdadır ve tam listesini vermek bu gün için imkansızdır. Bununla birlikte resmi derlemelerin de sayısı 10.000 ezgiden fazladır ve çalışmalar hâlâ sürdürülmektedir.
Fonografın icadı ile birlikte yeryüzünün dört bir yanında başlayan halk ezgileri kayıtlarının ilklerinden biri Anadolu sahasında gerçekleştirilmiştir. Anadolu topraklarında fonografla ilk halk müziği kaydı 1901 yılında Felix von Luchan tarafından Ayıntapta yapılmıştır. Bu türden bazı ses kayıtlarının İstanbul’da da yine o dönemlerde yapıldığını biliyoruz. Ancak planlı ve devlet destekli ilk çalışma, Maarif Vekaleti’nin 1925 yılında başlattığı derleme çalışmasıdır. Seyfettin Asaf ve Sezai Asaf’ın fonograf kullanmadan yaptıkları derleme çalışması Batı Anadolu’da yapılmıştır.
Fonografın ve daha sonrasında ses kayıt cihazının Türkiye’ye gelmesiyle çalışmalar daha sistemli bir hal almıştır. İlk ses kayıt cihazı kullanılan derleme o dönemdeki adı Darü'l-Elhan olan müzik kurumu tarafından yaptırılmıştır.
Darü'l-Elhan Derlemeri
Ankara Devlet Konservatuarı Derlemeleri
Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT) Derlemeleri
Kültür Bakanlığı Derlemeleri
Darü’l-Elhan Derlemeleri
Birinci derleme 1926 yılının Ağustos ayında Adana, Gaziantep, Urfa, Niğde, Kayseri, ve Sivas illerinde yapıldı. 250 kadar ezgi derlendi.
İkinci derleme, 1927 yılında yapılmıştır. Konya,Ereğli, Karaman, Alaşehir, Manisa, Ödemiş ve Aydın’da yapılan derlemede de 250 kadar ezgi derlenmiştir.
Üçüncü derleme, 1928 yılında Kastamonu, İnebolu, Çankırı, Ankara, Eskişehir, Kütahya ve Bursa’da yapılmıştır. 200 kadar ezgi derlenmiştir.
Dördüncü Derleme, 1929 yılında Trabzon, Rize, Gümüşhane, Erzurum, Erzincan, Bayburt, Giresun, Sinop illerinde yapılmış ve 300 kadar ezgi derlenmiştir.
Alanda yapılan bu derleme çalışmalarının sonrasında uzun bir sessizlik dönemi yaşanmıştır. Ta ki Ankara Halk Evi’nin davetlisi olarak Ünlü Macar besteci ve folklorcu Bela Bartok’un Türkiye’ye geldiği 1936 yılına kadar. Bela Bartok, Güney Anadolu’da yaptığı derlemelerle Türk halk müziğine önemli katkılarda bulunmuştur. Bkz. Adnan Saygun, “Bartok in Turkey”. Aynı dönemde Ankara Devlet Konservatuarı’nın kurulması için çalışmalar yapmak üzere Türkiye’ye davet edilen Alman Paul Hindemith de halk müziği derlemeleri yapılması için rapor yazmıştır. Aynı yıl kurulan Ankara Devlet Konservatuarı bünyesinde bir arşiv şefliği oluşturulmuş ve ilk derlemeler için kadrolaşma başlamıştır. Bu derleme çalışmalarına pek çok uzman ve besteci katıldıysa da Halil Bedi Yönetken ve Muzaffer Sarisözen tüm derlemelerde bulunmuşlardır. Türk halk müziğine ilişkin en kapsamlı derlemeleri gerçekleştiren bu kurum hiç aralıksız on yedi yıl sürmüştür.
Ankara Devlet Konservatuarı Derlemeleri
Birinci Derleme: 1937 yılında Sivas, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Gümüşhane, Trabzon, ve Rize illerinde yapılmış ve 588 halk ezgisi toplanmıştır.
İkinci Derleme: 1938 yılında iki ayrı ekip halinde yapılmıştır. Birinci ekip, Kütahya, Afyon, Denizli, Aydın, İzmir, Manisa, Balıkesir illerinde çalışmış 604 adet ezgi derlemiştir. İkinci ekip, Malatya, Diyarbakır, Urfa, Gaziantep, Maraş, ve Adana’da çalışmış ve 491 adet ezgi derlemiştir.
Üçüncü Derleme: 1939 yılında Çorum ilinde yapılmıştır. 241 adet ezgi derlenmiştir.
Dördüncü Derleme: 1940 yılında Konya ilinde yapılmıştır ve 512 adet ezgi derlenmiştir.
Beşinci Derleme: 1941 yılında Kayseri, Niğde, Maraş ve Seyhan’da yapılmış ve 412 ezgi derlenmiştir.
Altıncı Derleme: 1942 yılında Isparta, Burdur, Antalya, Muğla illerinde yapılmış ve 426 adet ezgi derlenmiştir.
Yedinci Derleme: 1943 yılında Tokat, Amasya, Samsun, Ordu, Giresun, Trabzon illerinde yapılmış ve 772 adet ezgi derlenmiştir.
Sekizinci Derleme: 1944 yılında Elazığ, Tunceli, Bingöl ve Muş illerinde yapılmış ve 293 adet ezgi derlenmiştir.
Dokuzuncu Derleme: 1945 yılında Ankara, Çankırı, Yozgat, ve Kırşehir illerinde yapılmış ve 432 adet ezgi derlenmiştir.
Onuncu Derleme: 1946 yılında Antakya ve Mersin illerinde yapılmış ve 134 ezgi derlenmiştir.
On birinci Derleme: 1947 yılında Edirne, Çanakkale, Kırklareli, Tekirdağ, Bursa illerinde yapılmış ve 492 ezgi derlenmiştir.
On İkinci Derleme: 1948 yılında Bolu, Kastamonu, Sinop, Zonguldak illerinde yapılmış ve 318 ezgi derlenmiştir.
On Üçüncü Derleme: 1949 Yılında Eskişehir, Bilecik illerinde yapılmış ve 249 ezgi derlenmiştir.
On dördüncü Derleme: 1950 yılında Ağrı, Van, Kars, Artvin illerinde yapılmış ve 382 ezgi derlenmiştir.
On beşinci Derleme: 1951 yılında İstanbul ve Kocaeli illerinde yapılmış ve 115 ezgi derlenmiştir.
On Altıncı Derleme: 1952 yılında Bitlis, Siirt, Mardin ve Hakkari’de yapılmış ve 200 ezgi derlenmiştir.
On yedinci Derleme: 1952 yılında İzmir’de yapılmış ve 40 ezgi derlenmiştir.
On sekizinci derleme: 1954 yılında Orta Asya’dan gelen göçmenler arasında yapılmış ve 45 ezgi derlenmiştir.
Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT) Derlemeleri
1961 yılında Ankara Radyosu adına, Erzurum, Van, Hakkari, Erzincan, Diyarbakır, Elazıoğ, Adana, Bitlis, Siirt,Muş, Bingöl illerinde yapılmış ve 800 kadar ezgi derlenmiştir.
1967 yılında TRT l. Folklor Derlemeleri adı altında çeşitli illerde farklı ekiplerle derlemeler yapılmış, bu çalışmalarda Gaziantep, Burdur, Van, Erzincan, Diyarbakır, İzmir, Trabzon, Rize, Balıkesir’den 1738 adet ezgi derlenmiştir.
1971 yılında TRT adına Erzurum ve Kars dolaylarında yapılan derlemelerde 250 kadar ezghi derlenmiştir.
Bunların dışında TRT stüdyolarına davet edilen yerel sanatçılardan çeşitli zamanlarda çok sayıda ezgi derlenmiştir.
Kültür Bakanlığı Derlemeleri
Kültür Bakanlığının 1966 yılında kurulan MİFAD dairesi (Şimdiki adı Hagem) Türkiye’nin 57 ilinde yaptığı halk müzği derlemelerinde 4000 kadar ezgi arşivine almıştır.